G. A. Cohen ** stìqo thn kubernhtik nomojesða kai politik, den upˆrqei tðpota to qarakthristikì sth morf thc.)

Transcript

1 Εκεί που βρίσκεται η πράξη: Περί του πεδίου της διανεμητικής δικαιοσύνης G. A. Cohen ** Mετάφραση: Νικόλας Βρούσαλης Ι Σε αυτή την εργασία υπερασπίζομαι έναν ισχυρισμό που μπορεί να εκφραστεί με ένα οικείο πλέον απόφθεγμα: το προσωπικό είναι πολιτικό. Το απόφθεγμα αυτό είναι ασαφές, όταν διατυπώνεται με αυτό τον τρόπο. Θα εννοήσω με αυτό κάτι το σαφέστερο και συγκεκριμένα ότι οι αρχές της διανεμητικής δικαιοσύνης, οι αρχές που αφορούν τη δίκαιη διανομή των ωφελημάτων και των βαρών σε μια κοινωνία, ισχύουν και για τις νομικά μη εξαναγκαστικές επιλογές των μελών της εν λόγω κοινωνίας. Θα ήθελα να υποστηρίξω ότι οι αρχές της διανεμητικής δικαιοσύνης ισχύουν και για τις επιλογές που κάνουν τα άτομα εντός των νομικά εξαναγκαστικών δομών, στις οποίες εφαρμόζονται αυτές οι αρχές. Οταν αναφέρομαι σε ατομικές επιλογές, δεν συμπεριλαμβάνω σε αυτές την επιλογή της συμμόρφωσης με τους κανόνες των νομικά εξαναγκαστικών δομών (στους οποίους, όπως όλοι -φαντάζομαι- θα συμφωνούσαν, οι αρχές της δικαιοσύνης εφαρμόζονται εξίσου). Αναφέρομαι στις επιλογές που αφήνουν ανοιχτές οι νομικά εξαναγκαστικοί κανόνες, χωρίς να τις επιβάλλουν ή να τις απαγορεύουν. Το απόφθεγμα που έχω οικειοποιηθεί χρησιμοποιείται ευρέως από ορισμένες φεμινίστριες. 1 Πιο σημαντικό, όμως, είναι πως η ιδέα που επεξηγώ εδώ, κάνοντας χρήση αυτού του αποφθέγματος, και την οποία προσπάθησα να αποσαφηνίσω προηγουμένως, είναι μια φεμινιστική ιδέα. Εντούτοις, θα πρέπει να σημειωθεί ότι κατά τη σύντομη επεξήγηση της ιδέας που προσπαθώ να υπερασπιστώ, δεν έχω κάνει κάποια ειδική αναφορά στις σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών ή στο ζήτημα του σεξισμού. Μπορούμε να διακρίνουμε την ουσία από τη μορφή της φεμινιστικής κριτικής των καθιερωμένων ιδεών περί δικαιοσύνης, αφού εδώ με αφορά άμεσα η μορφή της κριτικής 2, αν και είναι προφανές ότι επιδοκιμάζω και την ουσία της. Gia sqìlia pou ephrèasan thn telik ekdoq aut c thc ergasðac ofeðlw euqaristðec stouc Gerald Barnes, Diemut Bubeck, Joshua Cohen, Margaret Gilbert, Susan Hurley, John McMurty, Derek Part, Thomas Pogge, John Roemer, Amelie Rorty, Hillel Steiner, Andrew Williams, Erik Wright, kai Arnold Zubo. ** [S.t.M.] Where the Action Is: On the Site of Distributive Justice, Philosophy and Public Aairs 26 (Qeim nac 1997): O suggrafèac katèqei thn èdra Koinwnik c kai Politik c JewrÐac Chichele sto kolègio All Souls tou PanepisthmÐou thc Oxfìrdhc. Ja jela na euqarist sw ton Fil mona PaionÐdh pou diˆbase olìklhrh th metˆfrash kai èkane polôtima sqìlia kai diorj seic, kaj c kai ton Jerry Cohen gia thn upomon tou katˆ tic polôwrec anakrðseic stic opoðec ton èqw upobˆlei ta teleutaða dôo qrìnia. Oi anaforèc sto Theory of Justice gðnontai me elˆqistec tropopoi seic apì thn Ellhnik èkdosh JewrÐa thc dikaiosônhc, met. FÐlippoc Basilìgiannhc et al. (Aj na: Pìlic, 2001). 1 Kaj c faðnetai, qrhsimopoi jhke apì touc qristianoôc uposthriktèc thc Apeleujerwtik c JeologÐac protoô qrhsimopoihjeð apì tic feminðstriec. Bl. Denys Turner, Religion: Illusions and Liberation, sto Terrel Carver, ed., The Cambridge Companion to Marx (Cambridge: Cambridge University Press, 1991), sel 'H, pio sugkekrimèna, ekeðno pou diakrðnei th morf thc dikaiosônhc. (Sto bajmì pou h feministik kritik èqei stìqo thn kubernhtik nomojesða kai politik, den upˆrqei tðpota to qarakthristikì sth morf thc.)

2 Η ουσία της φεμινιστικής κριτικής έγκειται στο ότι η καθιερωμένη φιλελεύθερη θεωρία της δικαιοσύνης, και συγκεκριμένα η θεωρία του Rawls, αγνοεί χωρίς δικαιολόγηση τον άδικο καταμερισμό εργασίας και τις άδικες σχέσεις εξουσίας που ενυπάρχουν στην οικογένεια (η νομική δομή της οποίας μπορεί να μην δείχνει καθόλου σεξιστική). Από μια πολιτική σκοπιά, αυτό είναι το σημείο κλειδί της φεμινιστικής κριτικής. Ωστόσο, η (συχνά υπονοούμενη) μορφή της φεμινιστικής κριτικής στην οποία καταλήγουμε όταν αποστασιοποιούμαστε από το έμφυλο περιεχόμενό της, δείχνει ότι οι επιλογές που δεν ρυθμίζονται από το νόμο εμπίπτουν στην πρωταρχική δικαιοδοσία της δικαιοσύνης. Αυτό είναι, από θεωρητική άποψη, το βασικό μάθημα της φεμινιστικής κριτικής. Κατά την υπεράσπιση του ισχυρισμού ότι το προσωπικό είναι πολιτικό, η άποψη στην οποία αντιτίθεμαι συνοψίζεται στη ρολσιανή θέση ότι οι αρχές της δικαιοσύνης ισχύουν μόνο για αυτό που ο Rawls αποκαλεί βασική δομή της κοινωνίας. Οι φεμινίστριες έχουν επισημάνει ότι ο Rawls αμφιταλαντεύεται στα κείμενά του σχετικά με το αν η οικογένεια ανήκει στη βασική δομή, και συνεπώς, σύμφωνα με τη θέση του, σχετικά με το αν αποτελεί πεδίο όπου βρίσκουν εφαρμογή οι αρχές της δικαιοσύνης. Θα επιχειρηματολογήσω υπέρ της άποψης ότι η αμφιταλάντευση του Rawls σε αυτό το ζήτημα δεν φανερώνει απλώς κάποια διστακτικότητα που θα μπορούσε να επιλυθεί εύκολα με τη συμπερίληψη της οικογένειας στη βασική δομή. Αυτή είναι η, κατά τη γνώμη μου, εσφαλμένη άποψη της Susan Okin. 3 Θα δείξω (στην πέμπτη ενότητα) ότι ο Rawls δεν μπορεί να δεχθεί την οικογένεια στη βασική δομή της κοινωνίας, χωρίς να εγκαταλείψει την εμμονή του στην ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης ισχύουν μόνο για τη βασική δομή. Κάνοντας την υπόθεση ότι ο Rawls θα μπορούσε να συμπεριλάβει τις οικογενειακές σχέσεις σε αυτή τη δομή, η Okin αποτυγχάνει να συνειδητοποιήσει τη μορφή της φεμινιστικής κριτικής που ασκείται στον Rawls. ΙΙ Καταλήγω στο παραπάνω συμπέρασμα ύστερα από ένα μακροσκελές επιχείρημα που έχει ως εξής. Εδώ, στη δεύτερη ενότητα, επαναλαμβάνω μια παλαιότερη κριτική μου αναφορικά με τον τρόπο που ε- φαρμόζει ο Rawls την αρχή της διαφοράς. 4 Η κριτική αυτή εστιάζεται στην εμμονή του Rawls να μην εφαρμόζει την αρχή για να επικρίνει τις ιδιωφελείς επιλογές των υψηλόμισθων πρωταγωνιστών της αγοράς, 3 H Okin antilambˆnetai saf c thn amfijumða tou Rawls sqetikˆ me th sumperðlhyh thc oikogèneiac sth basik dom. Bl., gia parˆdeigma, to keðmenì thc Political Liberalism, Justice and Gender, Ethics 105, t. 1 (Okt brioc 1994): 23-4, kai, genikìtera, to biblðo thc Justice, Gender and the Family (New York: Basic Books, 1989), kefˆlaio 5. Wstìso, toulˆqiston apì ìso mpor na pw, den antilambˆnetai tic eurôterec sunèpeiec pou èqei genikˆ gia th jèsh tou Rawls perð dikaiosônhc autì to sônolo twn amfishmi n mia perðptwsh tou opoðou antimetwpðzoume ed. 4 Bl. Incentives, Inequality and Community, sto Grethe Peterson, ed., The Tanner Lectures on Human Values, tìmoc 13 (Salt Lake City: University of Utah Press, 1992), kai The Pareto Argument for Inequality, Social Philosophy and Policy 12 (Qeim nac 1995). Autˆ ta ˆrjra ja parapèmpontai apì ed kai sto ex c wc Incentives kai Pareto antðstoiqa.

3 οι οποίοι δημιουργούν μια ανισότητα που θεωρώ ότι είναι επιζήμια για τους λιγότερο ευνοημένους. Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζω μία ένσταση στην κριτική που ασκώ στον Rawls. Η ένσταση συνοψίζεται στο ότι η αρχή της διαφοράς είναι, με βάση τον ορισμό και τον σχεδιασμό της, μια αρχή που εφαρμόζεται μόνο σε κοινωνικούς θεσμούς (και συγκεκριμένα σε αυτούς που συγκροτούν τη βασική δομή της κοινωνίας) και, κατά συνέπεια, δεν ισχύει για ατομικές επιλογές που γίνονται στο πλαίσιο αυτών των θεσμών, όπως αυτές των υψηλόμισθων πρωταγωνιστών της αγοράς. Στην τέταρτη και στην πέμπτη ενότητα δίδονται ανεξάρτητες απαντήσεις στην ένσταση της βασικής δομής. Στην τέταρτη ενότητα δείχνω ότι η ένσταση αυτή δεν συμβαδίζει με πολλούς ισχυρισμούς του ίδιου του Rawls σχετικά με το ρόλο των αρχών της δικαιοσύνης σε μια δίκαιη κοινωνία. Στη συνέχεια, αποκλείω κάποιες σχετικές απόψεις που παρεκκλίνουν από τον ρολσιανό κανόνα. Στην πέμπτη ενότητα απαντώ και πάλι στην ένσταση της βασικής δομής, δείχνοντας πως καμία βάσιμη θεωρία σχετικά με το τι είναι η βασική δομή δεν επιτρέπει στον Rawls να επιμένει ότι οι αρχές που βρίσκουν εφαρμογή στη βασική δομή δεν αφορούν τις επιλογές που γίνονται εντός της. Συμπεραίνω ότι η αρχική κριτική μου στον Rawls δικαιώνεται αναφορικά με την επίμαχη ένσταση της βασικής δομής. (Στην έκτη ενότητα σχολιάζονται οι συνέπειες της θέσης μου για τον καταλογισμό ηθικής ευθύνης στα υποκείμενα, όταν οι επιλογές τους παραβιάζουν τις αρχές της δικαιοσύνης. Οι καταληκτικές παρατηρήσεις διερευνούν τη διάκριση μεταξύ εξαναγκαστικών και μη εξαναγκαστικών θεσμών που διαδραματίζει μείζονα ρόλο στο επιχείρημα της πέμπτης ενότητας). Η κριτική μου στον Rawls εστιάζεται στην εφαρμογή της αρχής της διαφοράς. Σε μία από τις διατυπώσεις της 5, η αρχή αυτή πρεσβεύει ότι οι ανισότητες είναι δίκαιες, εάν και μόνο εάν είναι αναγκαίες για να βελτιώσουν την κατάσταση των λιγότερο ευνοημένων στην κοινωνία. Εδώ δεν έχω καμία διαφωνία με την αρχή της διαφοράς καθεαυτή, 6 αλλά διαφωνώ ριζικά με τον Rawls αναφορικά με το ποιες είναι οι ανισότητες που περνούν επιτυχώς τη δοκιμασία της δικαιολόγησης των ανισοτήτων που θέτει η αρχή, και, κατά συνέπεια, με το ποσοστό της ανισότητας που περνάει επιτυχώς αυτή τη δοκιμασία. Φρονώ ότι δεν υφίσταται καμία σοβαρή ανισότητα που ικανοποιεί τη δοκιμασία που θέτει η αρχή της διαφοράς, όταν την αντιλαμβανόμαστε όπως ο ίδιος ο Rawls προτείνει να την αντιλαμβανόμαστε 7, δηλαδή ως ρυθμιστική των υποθέσεων μιας κοινωνίας τα μέλη της οποίας αποδέχονται αυτή την αρχή. Αν έχω δίκαιο, ο εν- 5 Bl. Incentives, sel. 266, shm. 6, gia tèsseric diaforetikèc diatup seic thc arq c thc diaforˆc, oi opoðec ja mporoôsan na uposthriqjoôn apì th Theory of Justice (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1971). PisteÔw ìti to epiqeðrhma thc paroôsac ergasðac diathreð thn isqô tou anexˆrthta apì to perieqìmeno kˆpoiac sugkekrimènhc diatôpwshc thc arq c [thc diaforˆc]. 6 Diathr kˆpoiec epifulˆxeic gia aut thn arq, allˆ den sqetðzontai me thn paroôsa ergasða. Sumfwn, gia parˆdeigma, me ton Ronald Dworkin se sqèsh me thn kritik tou ìti h arq thc diaforˆc den lambˆnei mèrimna gia tic atomikèc filodoxðec. Bl. to keðmenì tou What is Equality? Part 2: Equality of Resources, Philosophy and Public Aairs 10, t. 4 (Qeim nac 1981): ProteÐnei na thn antilambanìmaste. Qrhsimopoi aut th shmantik èkfrash diìti èna tm ma thc paroôsac kritik c ston Rawls aforˆ thn apotuqða tou na thn katano sei me autì ton trìpo prˆgma pou shmaðnei ìti den anagnwrðzei tic sunèpeiec pou enèqei aut h arq, ìtan thn antilambˆnetai me autì ton trìpo.

4 στερνισμός της αρχής της διαφοράς υποδηλώνει ότι η δικαιοσύνη επιτάσσει (σχεδόν) απόλυτη ισότητα, σε αντίθεση με τις βαθιές ανισότητες ως προς τις αρχικές ευκαιρίες ζωής, με τις οποίες είναι συμβατή η κατά Rawls 8 δικαιοσύνη. Πολλοί, συμπεριλαμβανομένου του Rawls, θεωρούν ότι η αρχή της διαφοράς παρέχει ένα επιχείρημα υπέρ της ανισότητας το οποίο επικεντρώνεται στο μηχανισμό των υλικών κινήτρων. Η ιδέα είναι ότι οι ταλαντούχοι θα παράγουν περισσότερο εάν και μόνο εάν κερδίζουν περισσότερα από έναν κανονικό μισθό, και ότι κάποιο μέρος αυτού του πλεονάσματος της παραγωγής τους θα διοχετεύεται στους φτωχούς και στους μη ευνοημένους. 9 Η ανισότητα που απορρέει από διαφορετικά υλικά κίνητρα θεωρείται δικαιολογημένη σύμφωνα με την αρχή της διαφοράς, γιατί, όπως λέγεται, η ανισότητα αυτή ωφελεί τους μη ευνοημένους. Η εν λόγω ανισότητα είναι αναγκαία για να παραμείνουν αυτοί στη θέση που βρίσκονται, όσο χαμηλή και αν είναι. Προτού αρθρώσω την κριτική μου σε αυτό το επιχείρημα, είναι αναγκαίο να προβώ σε μια προειδοποίηση σχετικά με τους όρους διατύπωσής του. Το επιχείρημα επικεντρώνεται σε μια επιλογή που κάνουν οι ευνοϊκά τοποθετημένοι εργαζόμενοι που απολαμβάνουν υψηλούς μισθούς στην οικονομία της αγοράς. Συγκεκριμένα, μπορούν να επιλέξουν το ρυθμό με τον οποίο θα εργάζονται, την απασχόληση και τον εργοδότη τους, ανάλογα με το πόσο καλά θα αμείβονται. Στην προαναφερθείσα καθιερωμένη παρουσίαση του επιχειρήματος, αυτοί οι ευνοϊκά τοποθετημένοι εργαζόμενοι προσδιορίζονται ως οι ταλαντούχοι και, για λόγους που θα δοθούν στη συνέχεια, θα τους αποκαλώ έτσι κατά την κριτική μου σε αυτό το επιχείρημα. Δεν είναι αναγκαίο να θεωρηθούν οι άνθρωποι αυτοί ταλαντούχοι με οποιοδήποτε άλλο τρόπο -πέρα από την ικανότητά τους να λαμβάνουν υψηλές αποδοχές στην αγορά- προκειμένου να διαθέτει το επιχείρημά μου την ισχύ που έχει. Το μόνο που πρέπει να ισχύει είναι να βρίσκονται σε τέτοια θέση ώστε να έχουν την ευτυχή δυνατότητα να απολαμβάνουν υψηλούς μισθούς και να μπορούν να μεταβάλλουν την παραγωγικότητά τους ανάλογα με το πόσο υψηλοί είναι οι μισθοί αυτοί. Εντούτοις, όσον αφορά το επιχείρημα περί κινήτρων, η ευτυχής θέση τους θα μπορούσε να οφείλεται σε εντελώς τυχαίες περιστάσεις που σχετίζονται με οποιοδήποτε είδος φυσικών -ή ακόμα και κοινωνικής προέλευσης- χαρισμάτων που διαθέτουν. Δεν χρειάζεται κανείς να πιστεύει ότι οι επιδόσεις σε δύναμη, διαίσθηση, ευφυΐα, κ.ο.κ. του μέσου πλύντη πιάτων υπολείπονται των αντίστοιχων επιδόσεων ενός στελέχους επιχείρησης για να δεχτεί το μήνυμα του επιχειρήματος. Θα ήταν απαραίτητο να σκεφτεί κανείς με αυτό τον τρόπο αν επρόκειτο να συμφωνήσει με το διαφορετικό επιχείρημα που πρεσβεύει ότι οι αμοιβές των ευνοϊκά τοπο- 8 A Theory of Justice, sel Aut eðnai h pio akatèrgasth aitiak sqèsh pou sundèei auxhmènh plhrwm gia touc eunohmènouc me pleonekt mata gia touc mh eunohmènouc. Thn uiojet gia lìgouc aplìthtac.

5 θετημένων είναι απόλυτα ή εν μέρει δικαιολογημένες ως δίκαιη ανταμοιβή για τις ασυνήθιστες ικανότητες που διαθέτουν. Ομως, η θεωρία του Rawls δομείται πάνω στην απόρριψη αντίστοιχων θεωρήσεων που θεμελιώνονται στην έννοια της προσωπικής αξίας. Εξάλλου, οι αυξημένες αμοιβές δεν δικαιολογούνται με το επιχείρημα ότι η επιπρόσθετη συνεισφορά επιτάσσει επιπρόσθετη επιβράβευση για λόγους αμοιβαιότητας. Οι αυξημένες αμοιβές είναι δικαιολογημένες μόνο επειδή συνεισφέρουν στην αύξηση της παραγωγικής δραστηριότητας. Εμμένω, ωστόσο, στο χαρακτηρισμό των εν λόγω ατόμων ως ταλαντούχων, επειδή η αντίρρηση ότι δεν είναι ιδιαίτερα ταλαντούχοι ούτως ή άλλως περιλαμβάνει την εισαγωγή ενός εμπειρικού ισχυρισμού που είναι αμφισβητήσιμος και παραπλανητικός, αφού θα έδινε την εντύπωση ότι έχει σημασία για την αξιολόγηση του επιχειρήματος περί κινήτρων αν τα ευνοϊκά τοποθετημένα άτομα αξίζουν ή όχι αυτόν το συζητήσιμο χαρακτηρισμό. Η κριτική που θα αναπτύξω στη συνέχεια εναντίον του επιχειρήματος περί κινήτρων κατανοείται από τις λεπτομέρειές της, ακόμα και όταν χρησιμοποιείται o φαινομενικά παραχωρητικός όρος ταλαντούχοι. Ο εν λόγω όρος δεν υπαινίσσεται κάποια απάντηση στο ερώτημα πώς έφτασαν οι υψηλά ιστάμενοι εκεί που βρίσκονται στην κοινωνία της αγοράς. Η χρήση που επιφυλάσσω στους ίδιους τους όρους του ρολσιανού επιχειρήματος αναδεικνύει τη βαρύτητα της κριτικής που ασκώ σε αυτό. Η κριτική ευσταθεί ακόμα και αν προχωρήσουμε σε μεγαλόθυμες υποθέσεις σχετικά με τον τρόπο που τα ευνοϊκά τοποθετημένα άτομα εξασφάλισαν τις θέσεις τους στην αγορά. Άλλωστε δεν είναι ανάρμοστο να κάνουμε τέτοιες υποθέσεις, αφού η ρολσιανή αρχή της διαφοράς είναι λεξικογραφικά δευτερεύουσα σε σχέση με την αρχή της ακριβοδίκαιης ισότητας των ευκαιριών, η οποία πρέπει, κατά τον Rawls, να έχει επιβληθεί με σεβασμό στην κατάκτηση των επιθυμητών θέσεων. Αυτή η προϋπόθεση εγγυάται ότι εκείνοι που διαθέτουν ανώτερα δημιουργικά χαρίσματα θα βρεθούν σε καλές θέσεις. (Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι εγγυήσεις που παρέχονται είναι ουσιαστικές, καθώς η ακριβοδίκαιη ισότητα ευκαιριών είναι συμβατή με μια υπεροχή των ευνοημένων που μπορεί να οφείλεται στην υπέρτερη πονηριά τους ή/και στην αφύσικη επιθετικότητά τους, και σε τίποτα άλλο το πιο αξιοθαύμαστο.) Πιστεύω ότι το επιχείρημα υπέρ της ανισότητας που αναφέρεται στα οικονομικά κίνητρα αντιπροσωπεύει μια διαστρεβλωμένη εφαρμογή της αρχής της διαφοράς, παρόλο που αποτελεί την πλέον οικεία και πειστική εφαρμογή της, για τους εξής λόγους. Είτε οι ταλαντούχοι προσυπογράφουν την αρχή της διαφοράς είτε δεν την προσυπογράφουν. Αυτό σημαίνει ότι είτε οι ίδιοι πιστεύουν πως οι ανισότητες είναι άδικες, όσο δεν είναι αναγκαίες για να βελτιώσουν τη θέση των μη ευνοημένων, είτε δεν πιστεύουν ότι αυτό επιβάλλεται από τη δικαιοσύνη. Αν δεν το πιστεύουν, τότε η κοινωνία τους δεν είναι δίκαιη σύμφωνα με τη σχετική ρολσιανή άποψη, γιατί μία κοινωνία είναι κατά Rawls δίκαιη μόνο αν τα μέλη της προσυπογράφουν την αρχή της διαφοράς και υποστηρίζουν τις ορθές αρχές της δικαιοσύνης. Κάποιος μπορεί

6 να επικαλείται την αρχή της διαφοράς για να δικαιολογήσει την ανοχή ή την προώθηση της ανισότητας από την πλευρά της κυβέρνησης σε μια κοινωνία στην οποία οι ίδιοι οι ταλαντούχοι δεν αποδέχονται αυτή την αρχή. Τότε, όμως, η αρχή δικαιολογεί μια κοινωνική πολιτική ανισοτήτων σε μια κοινωνία όπου κάποια μέλη -οι ταλαντούχοι- δεν συμμετέχουν εξίσου σε αυτήν με τους υπόλοιπους. 10 Η συμπεριφορά τους θεωρείται ως δεδομένη ή μεταβαλλόμενη, ως ένα στοιχείο επί του οποίου εφαρμόζεται μια εξωτερική αρχή αντί να εκλαμβάνεται καθεαυτό ως υποκείμενο στην αρχή της διαφοράς. Αυτός, όμως, δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν οι αρχές της δικαιοσύνης σε μία δίκαιη κοινωνία, όπως τουλάχιστον την αντιλαμβάνεται ο Rawls. Με βάση τους όρους του Rawls, δεν μπορεί να γίνει καμία διάκριση μεταξύ δίκαιης κοινωνίας και δίκαιης κυβέρνησης, εννοώντας με αυτό μια κυβέρνηση που εφαρμόζει δίκαιες αρχές σε μια κοινωνία της οποίας τα μέλη μπορεί να μην τις αποδέχονται. Ετσι, στρεφόμαστε στη δεύτερη και μόνη εναπομένουσα πιθανότητα οι ταλαντούχοι να προσυπογράφουν την αρχή της διαφοράς. Οπως λέει ο Rawls, εφαρμόζουν τις αρχές της δικαιοσύνης στην καθημερινή ζωή τους και βιώνουν ένα αίσθημα προσωπικής δικαιοσύνης, όταν πράττουν με αυτό τον τρόπο. 11 Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη την πίστη τους στην αρχή, μπορούν να ερωτηθούν γιατί ζητούν αυξημένη πληρωμή σε σχέση με τους μη ταλαντούχους, για εργασία που μπορεί να απαιτεί ταλέντο, αλλά δεν είναι δυσάρεστη (εφόσον καμία τέτοια προϋπόθεση δεν ενέχεται στην ρολσιανή δικαιολόγηση των ανισοτήτων που απορρέουν από την παροχή κινήτρων). Οι ταλαντούχοι μπορούν να ερωτηθούν αν η επιπρόσθετη αμοιβή τους είναι αναγκαία για να βελτιώσει τη θέση των λιγότερο ευνοημένων και αυτό, με βάση την αρχή της διαφοράς, είναι το μόνο πράγμα που θα μπορούσε να δικαιολογήσει αυτή την αμοιβή. Είναι αναγκαία tout court, δηλαδή με την έννοια ότι δεν εξαρτάται από την ανθρώπινη βούληση, έτσι ώστε ακόμα και αν εξαντλούσαμε όλη την καλή θέλησή μας, η εξάλειψη της ανισότητας θα δυσχέραινε τη θέση όλων Η μήπως είναι αναγκαία μόνο για όσο οι ταλαντούχοι θα αποφασίζουν να παράγουν λιγότερο, ή για όσο θα αρνούνται να καταλάβουν θέσεις με αυξημένη ζήτηση άπαξ και θα καταργηθούν οι ανισότητες (για παράδειγμα, μέσω μιας αναδιανεμητικής φορολογίας εισοδήματος που θα έχει ως αποτέλεσμα την απόλυτη ισότητα 12 ) Οι ταλαντούχοι που προσυπογράφουν την αρχή της διαφοράς θα έβρισκαν δύσκολη αυτή την ερώτηση. 10 Pio sugkekrimèna, den moirˆzontai thn koinìthta dikaiolìghshc me touc upìloipouc, me thn ènnoia thc plagiotupwmènhc prìtashc pou prosdiìrisa sth sel. 82 tou Incentives. 11 Oi polðtec anagnwrðzoun tic arqèc thc dikaiosônhc kai prˆttoun me bˆsh autèc.. Prˆttoun me bˆsh autèc tic arqèc pou upagoreôei to dikì touc perð dikaðou aðsjhma kai ètsi h fôsh touc wc hjikˆ ìnta pragmat netai pl rwc. (QwrÐa apì tic ergasðec Kantian Constructivism in Moral Theory, The Journal of Philosophy, 77, t. 9 (Septèmbrioc. 1980): 521, 528 kai A Theory of Justice, sel. 528, antðstoiqa.) 12 Autìc o trìpoc pragmatopoðhshc thc isìthtac diathreð thn plhroforiak leitourgða thc agorˆc, exaleðfontac parˆllhla thn kinhtopoihtik leitourgða thc. Bl. Joseph Carens, Equality, Moral Incentives, and the Market (Chicago, University of Chicago Press, 1981).

7 Δεν θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν λέγοντας ότι με βάση την αρχή της διαφοράς οι αυξημένες α- μοιβές τους είναι αναγκαίες για τη βελτίωση της θέσης των μη ευνοημένων, εφόσον, στη συνηθισμένη περίπτωση, 13 οι ίδιοι καθιστούν αυτές τις αμοιβές αναγκαίες μέσω της απροθυμίας τους να δουλέψουν για κανονικές αμοιβές όσο παραγωγικά όσο θα δούλευαν για εξαιρετικά υψηλές αμοιβές. Η απροθυμία αυτή εγγυάται ότι οι μη ταλαντούχοι αμείβονται λιγότερο από όσο θα αμείβονταν αν οι ταλαντούχοι δούλευαν πιο παραγωγικά. Αυτές οι αμοιβές είναι κατά συνέπεια αναγκαίες μόνο επειδή οι επιλογές των ταλαντούχων δεν διέπονται επαρκώς από την αρχή της διαφοράς. Με εξαίρεση τις ειδικές περιπτώσεις όπου οι ταλαντούχοι κυριολεκτικά δεν μπορούν και όχι απλώς δεν επιθυμούν -όπως συμβαίνει συνήθως- να είναι τόσο παραγωγικοί όσο θα ήταν χωρίς αυξημένη αμοιβή, η αρχή της διαφοράς δικαιολογεί την ανισότητα μόνο σε μια κοινωνία όπου δεν αποδέχονται όλοι αυτή την αρχή. Για αυτό το λόγο δεν μπορεί να δικαιολογήσει την ανισότητα με τον αρμόζοντα ρολσιανό τρόπο. Το παραπάνω συμπέρασμα σχετικά με το νόημα της αποδοχής και της εφαρμογής της αρχής της διαφοράς υποδηλώνει ότι η δικαιοσύνη σε μια κοινωνία δεν αποτελεί αποκλειστικά συνάρτηση της νομοθετικής δομής και των νομικών κανόνων της, αλλά και των επιλογών που κάνουν τα μέλη της στο πλαίσιο αυτών των κανόνων. Η τυπική (και κατά τη γνώμη μου άστοχη) ρολσιανή εφαρμογή της αρχής της διαφοράς μπορεί να σχηματοποιηθεί ως εξής. Οι συμβαλλόμενοι σε μια οικονομία της αγοράς ε- πιδιώκουν να μεγιστοποιήσουν τα δικό τους όφελος. Υπάρχει ένα ρολσιανό κράτος που επιλέγει μια φορολογική συνάρτηση εισοδήματος που μεγιστοποιεί τα εισοδήματα των λιγότερο ευνοημένων, με τον περιορισμό ότι, εξαιτίας του ιδιοτελούς ενδιαφέροντος των ταλαντούχων, ένα πλήρως εξισωτικό φορολογικό σύστημα θα δυσχέραινε τις θέσεις όλων σε σχέση με κάποιο μη εξισωτικό σύστημα. Εντούτοις, αυτή η διφυής σχηματοποίηση μιας εφαρμογής της αρχής της διαφοράς είναι εντελώς ασύμφωνη με την ρολσιανή αξίωση οι πολίτες να αποδέχονται αυτόβουλα το κριτήριο δικαιοσύνης που εκφράζει η αρχή της διαφοράς. Μπορούμε να πούμε ότι μια κοινωνία που είναι δίκαιη στο πλαίσιο αυτής της αρχής δεν προϋποθέτει μόνο εξαναγκαστικούς κανόνες αλλά και ένα ήθος δικαιοσύνης που κατευθύνει τις ατομικές επιλογές. Αν απουσιάζει ένα τέτοιο ήθος, θα δημιουργηθούν ανισότητες που δεν θα είναι αναγκαίες για τη βελτίωση της θέσης των μη ευνοημένων. Το απαιτούμενο ήθος προάγει μια διανομή που είναι πιο δίκαιη από εκείνη που μπορούν να εξασφαλίσουν από μόνοι τους οι κανόνες του οικονομικού παιγνίου. Βεβαίως, μπορεί κανείς να φανταστεί μια σειρά από εξαναγκαστικούς κανόνες in abstracto, οι οποίοι είναι ρυθμισμένοι κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι καθολικά συμφεροντολογικές επιλογές που γίνονται στο πλαίσιο αυτών των κανόνων να βελτιώνουν τη θέση των μη ευνοημένων όσο θα τη βελτίωναν και σε 13 Bl. Incentives, sel. 298 perðpou gia thn akrib shmasða thc sunhjismènhc perðptwshc.

8 οποιοδήποτε άλλο σχήμα επιλογών. Αν οι εξαναγκαστικοί κανόνες έχουν τέτοιο χαρακτήρα, τα υποκείμενα μπορούν να επιλέξουν εκείνο που είναι προς το συμφέρον τους με την πεποίθηση ότι οι συνέπειες των πράξεών τους θα ικανοποιούν μια αρκούντως πιστή ερμηνεία της αρχής της διαφοράς. Σε αυτή τη (φανταστική) περίπτωση, το μόνο ήθος που απαιτείται για τη δικαιοσύνη της αρχής της διαφοράς θα ήταν η εθελούσια υπακοή στους συναφείς κανόνες, ένα ήθος το οποίο είναι απόλυτα απαραίτητο για τον Rawls. Εντούτοις, η κολοσσιαία οικονομική βιβλιογραφία περί της συμβατότητας των κινήτρων διδάσκει ότι δεν μπορούν να δημιουργηθούν κανόνες για ένα ιδεώδες αυτού του είδους. Το απαιτούμενο ήθος πρέπει να καθοδηγεί, όπως έχω υποστηρίξει, τις επιλογές εντός των κανόνων και όχι απλώς να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την υπακοή των κανόνων. (Οφείλω να υπογραμμίσω ότι αυτό δεν ισχύει επειδή είναι γενικά αληθές πως πρέπει να επιδιώκουμε τους σκοπούς όλων των κανόνων με καλή πίστη. Τα ανταγωνιστικά αθλήματα αποτελούν αντιπαράδειγμα σε αυτή τη γενίκευση. Αλλά το επιχείρημά μου υπέρ του ανωτέρω συμπεράσματος δεν εξαρτάται από αυτή την ψευδή γενίκευση.) ΙΙΙ Υπάρχει μία αντίρρηση που διατυπώνουν οι θιασώτες του Theory of Justice του Rawls ενάντια στο επιχείρημά μου που βάλλει κατά της εφαρμογής της αρχής της διαφοράς. Η αντίρρηση είναι ότι η εμμονή στη στάση των ταλαντούχων παραγωγών στην καθημερινή οικονομική ζωή είναι άστοχη, αφού η συμπεριφορά τους λαμβάνει χώρα εντός της βασικής δομής της κοινωνίας, χωρίς να την υπονομεύει. Η αρχή της διαφοράς εφαρμόζεται μόνο στη βασική δομή. 14 Οποιες και αν είναι οι επιλογές των ατόμων εντός της, η βασική δομή είναι δίκαιη αν ικανοποιεί τις δύο αρχές της δικαιοσύνης. Οπως λέει ο Rawls, οι ίδιες οι επιλογές των ατόμων μπορούν να αποτιμηθούν ως δίκαιες ή άδικες από πολλές πλευρές. Ετσι, για παράδειγμα, η τοποθέτηση σε μια συγκεκριμένη εργασία του υποψηφίου Α αντί του Β μπορεί να θεωρηθεί άδικη, μολονότι λαμβάνει χώρα εντός των κανόνων μιας δίκαιης βασικής δομής. 15 Αλλά οι ρολσιανές αρχές δεν έχουν σχεδιαστεί ώστε να καταδικάζουν έναν τέτοιο τύπο αδικίας αφού, ex hypothesi, αυτή η επιλογή λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο της εδραιωμένης βασικής δομής. Κατά συνέπεια η επιλογή δεν μπορεί να επηρεάσει τη δικαιοσύνη της βασικής δομής καθεαυτής, η οποία σύμφωνα με τον Rawls διέπεται από τις δύο αρχές. Παρόμοια, ούτε και κάποιες επιλογές στις οποίες προβαίνουν οι ταλαντούχοι σχετικά με την απασχόληση και την αμοιβή τους πρέπει να υπόκεινται στην κρίση της αρχής της διαφοράς. Αν 14 Gia mða qarakthristik perigraf autoô tou periorismoô bl. John Rawls, Political Liberalism (New York: Columbia University Press: 1993), sel [Politikìc fileleujerismìc, met. SpÔroc Markètoc (Aj na: MetaÐqmio, 2004)]. 15 Bl. thn pr th prìtash tou deôterou mèrouc tou A Theory of Justice ( The Subject of Justice ): Pollˆ diaforetikˆ eðdh pragmˆtwn qarakthrðzontai wc dðkaia kai ˆdika: ìqi mìno nìmoi, jesmoð kai koinwnikˆ sust mata, allˆ kai epimèrouc prˆxeic poll n eid n, sumperilambanomènwn twn apofˆsewn, twn krðsewn kai thc apìdoshc eujun n (sel. 7). Wstìso, o Rawls exaireð paradeðgmata ìpwc autì apì to antikeðmeno pragmˆteushc tou, epeid to jèma mac... eðnai autì thc koinwnik c dikaiosônhc. Gia mac to prwtarqikì z thma thc dikaiosônhc eðnai h basik dom thc koinwnðac (sel. 7).

9 κρίνουμε αυτές τις επιλογές, εφαρμόζουμε την αρχή της διαφοράς στο λάθος σημείο. Η αρχή της διαφοράς είναι μια αρχή της δικαιοσύνης για τους θεσμούς. 16 Διέπει την επιλογή των θεσμών, όχι όμως και τις ατομικές επιλογές εντός των θεσμών. Η ανάπτυξη του δεύτερου κέρατος του διλημματικού επιχειρήματος στις σελίδες που προηγήθηκαν παρερμηνεύει τη ρολσιανή αξίωση που θέλει τους πολίτες σε μια δίκαιη κοινωνία να υποστηρίζουν τις αρχές που την καθιστούν δίκαιη. Με βάση το προκαθορισμένο πεδίο εφαρμογής της αρχής της διαφοράς, τα ταλαντούχα μέλη της κοινωνίας θεωρούνται πιστοί υποστηρικτές της αρχής εφόσον συμμορφώνονται με τους επικρατούντες οικονομικούς κανόνες, για το λόγο ότι η εν λόγω αρχή επιτάσσει αυτούς τους κανόνες. Ας αποκαλέσουμε την παραπάνω ένσταση ένσταση της βασικής δομής. Προτού την αναπτύξω περισσότερο και απαντήσω σε αυτή, θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή σας σε μία σημαντική ασάφεια που λανθάνει στην έννοια της αρχής της διαφοράς, τουλάχιστον όπως την χρησιμοποιούν οι ρολσιανοί. Η ασάφεια αυτή εντοπίζεται στο κατά πόσον η ρολσιανή βασική δομή περιλαμβάνει μόνο εξαναγκαστικά στοιχεία της κοινωνικής δομής ή και συμβάσεις και χρήσεις που είναι βαθιά εδραιωμένες αλλά όχι νομικά ή ουσιαστικά εξαναγκαστικές. Θα επιστρέψω σε αυτή την ασάφεια στην πέμπτη ενότητα και θα δείξω ότι καταρρίπτει όχι μόνο την ένσταση της βασικής δομής αλλά και ολόκληρη τη προσέγγιση στη δικαιοσύνη με την οποία συντάσσονται τόσοι πολλοί ακολουθώντας τον Rawls. Προς το παρόν, όμως, θα αγνοήσω αυτή τη μοιραία ασάφεια και θα χρησιμοποιήσω τη έκφραση βασική δομή όπως εμφανίζεται στην ένσταση της βασικής δομής. Σύμφωνα με αυτή την αντίρρηση, η βασική δομή σηματοδοτεί κάποιο είδος δομής που είναι ή δεν είναι νομικά εξαναγκαστικό και του οποίου το κύριο χαρακτηριστικό, για τους σκοπούς της ένστασης, είναι η δομή, δηλαδή ένα σύστημα κανόνων στο πλαίσιο του οποίου γίνονται επιλογές, σε αντίθεση με ένα σύνολο ατομικών επιλογών ή/και πράξεων. 17 Με αυτό τον τρόπο, ένας ρολσιανός θα έλεγε πως οποιαδήποτε και αν είναι η μορφή της βασικής δομής, η ένσταση ευσταθεί, αφού η κριτική μου στο επιχείρημα περί οικονομικών κινήτρων εφαρμόζει σε ατομικές επιλογές και πράξεις κάποιες αρχές που έχουν σχεδιαστεί για μια δομή και όχι για επιλογές ή πράξεις. Για μια περαιτέρω διασάφηση της πολεμικής αυτής θέσης, θα ήθελα να κάνω ένα σχόλιο για τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα σε εμένα και στον Rawls σχετικά με το πεδίο (ή τα πεδία) εφαρμογής των αρχών της δικαιοσύνης. Το κύριο μέλημα μου δεν είναι ούτε η βασική δομή, με οποιαδήποτε σημασία της, ούτε οι ατομικές επιλογές, αλλά η διανομή των κοινωνικών ωφελημάτων και βαρών. Αυτή δεν αποτελεί δομή εντός της οποίας λαμβάνουν χώρα κάποιες επιλογές, ούτε σύνολο επιλογών, αλλά είναι ταυτόχρονα το 16 A Theory of Justice, sel H antidiastol anˆmesa se dom kai prˆxh ja aposafhnisteð perissìtero kai ja brei th jèsh thc ston epðlogo aut c thc ergasðac.

10 αποτέλεσμα δομής και επιλογών. Το μέλημά μου είναι η διανεμητική δικαιοσύνη, και με αυτό εννοώ τη δικαιοσύνη (ή την απουσία της) κατά την κατανομή ωφελημάτων και βαρών στα άτομα. Αυτό που κατά βάθος πιστεύω είναι ότι υπάρχει αδικία στη διανομή, όταν οι ανισότητες σε αγαθά δεν είναι απόρροια ευτυχών ή ατυχών περιστάσεων, αλλά διαφορών που σχετίζονται με τη δυσκολία της εργασίας ή τις προτιμήσεις και τις επιλογές εισοδήματος και σχόλης διαφορετικών ανθρώπων. Τέτοιου τύπου διαφορές σε ωφελήματα αποτελούν συνάρτηση της δομής και των ατομικών επιλογών που συμβαίνουν εντός της, και, επομένως, καθίστανται, δευτερευόντως, αμφότερες μελήματά μου. Ο Rawls θα μπορούσε να πει ότι μέλημά του είναι η διανεμητική δικαιοσύνη με την ίδια έννοια. Ωστόσο, για εκείνον η διανεμητική δικαιοσύνη αποδίδεται μόνο στην περίπτωση που η διανομή των ωφελημάτων και των βαρών σε μια κοινωνία προκύπτει από πράξεις που συμμορφώνονται πλήρως με τους κανόνες μιας δίκαιης βασικής δομής. 18 Οταν επικρατεί πλήρης συμμόρφωση με τους κανόνες μιας δίκαιης κοινωνίας, δεν υπάρχει, κατά τον Rawls, χώρος για περαιτέρω προσωπική δικαιοσύνη και αδικία, τουλάχιστον όσον αφορά τη διανεμητική δικαιοσύνη, είτε προσθέτοντας είτε αφαιρώντας κάτι από αυτήν. Ο Rawls θα συμφωνούσε, βεβαίως, ότι υπάρχει χώρος για κακοήθεια ή γενναιοδωρία που θα επηρέαζε τη διανομή στο πλαίσιο μιας δίκαιης δομής, 19 αλλά η γενναιοδωρία, μολονότι μπορεί να άλλαζε τη διανομή και να την έκανε πιο ίση, δεν θα μπορούσε να την καταστήσει δικαιότερη. Και αυτό γιατί τότε θα έκανε κάτι αδύνατο. Θα ενίσχυε τη δικαιοσύνη ενός πράγματος που είναι ήδη κατοχυρωμένο ως μια (απολύτως) δίκαιη διανομή για τον απλό λόγο ότι είναι σύμφωνο με τη δίκαιη δομή από την οποία απορρέει. Εντούτοις, όπως έχω υπαινιχθεί, πιστεύω πως υπάρχει χώρος για κάποια σχετική (γιατί επηρεάζει δικαιοσύνη ως προς τη διανομή) προσωπική δικαιοσύνη και αδικία εντός μιας δίκαιης δομής, καθώς και πως δεν είναι δυνατόν να αποδοθεί διανεμητική δικαιοσύνη με αμιγώς διαρθρωτικά μέσα. Στην προηγηθείσα συζήτηση της θέσης μου (βλ. σελ. 7) ότι η διανεμητική δικαιοσύνη αξιώνει ένα κοινωνικό ήθος που εμπνέει μη εξαναγκαστικές επιλογές που υποστηρίζουν την ισότητα, ο Ronald Dworkin υποστήριξε 20 ότι θα μπορούσε κάποιος να φανταστεί μια ρολσιανή κυβέρνηση επιφορτισμένη με ένα καθήκον, να προάγει ένα τέτοιο ήθος στο πλαίσιο της αρχής της διαφοράς. Ο Dworkin υιοθέτησε αυτή τη θέση για να στηρίξει τον Rawls, μειώνοντας τη διαφορά ανάμεσα στη θέση του Rawls και τη δική μου και κατά συνέπεια μειώνοντας την έκταση της εναντίον του κριτικής μου. Δεν γνωρίζω ποια θα ήταν 18 A Theory of Justice, sel : Oi arqèc thc dikaiosônhc efarmìzontai sth basik dom... To koinwnikì sôsthma prèpei na sqediasteð me tètoio trìpo, ste h prokôptousa dianom na paramènei dðkaih ìso ki an metabˆlletai h katˆstash twn pragmˆtwn. Kaj c kai aut., sel. 545:... h dianom twn ulik n mèswn af netai na organwjeð apì mình thc sômfwna me thn amig c diadikastik dikaiosônh. 19 Aut h epis mansh eðnai diaforetik apì ekeðnh thc selðdac 11 anwtèrw, ìti dhlad upˆrqei q roc entìc miac dðkaihc dom c gia dikaiosônh -me mða mh prwtarqik shmasða thc ènnoiac- kai adikða anaforikˆ me tic epilogèc 20 Se èna seminˆrio sthn Oxfìrdh, sto trðmhno Hilary tou 1994.

11 η απάντηση του Rawls στην πρόταση του Dworkin, αλλά τουλάχιστον ένα πράγμα είναι βέβαιο. Ο Rawls δεν θα μπορούσε να πει ότι, στο βαθμό που η ενδεδειγμένη πολιτική θα αποτύγχανε, η κοινωνία θα ήταν, ως εκ τούτου, πιο άδικη από μία κοινωνία όπου η εν λόγω πολιτική θα σημείωνε μεγαλύτερη επιτυχία. Άρα, αν ο Dworkin έχει δίκαιο ως προς το ότι η ρολσιανή δικαιοσύνη αξιώνει την προώθηση ενός ήθους φιλικού προς την ισότητα από την κυβέρνηση, τότε η κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να εδραιώνει την αξίωση αυτή στην περαιτέρω προώθηση της διανεμητικής δικαιοσύνης, μολονότι θα την εδραίωνε στην προώθηση μιας πιο ίσης διανομής. Η σύνδεση των τριών προτάσεων που ακολουθούν και αποτελούν αναπόφευκτη συνέπεια της θέσης του Rawls, όπως την αναδεικνύει η τοποθέτηση του Dworkin, είναι λογική αδύνατη: (1) η αρχή της διαφοράς είναι μια εξισωτική (egalitarian) αρχή διανεμητικής δικαιοσύνης, (2) επιβάλλει στην κυβέρνηση το καθήκον να προάγει ένα εξισωτικό ήθος, (3) αυτό το ήθος δεν προάγεται για να επιτευχθεί η διανεμητική δικαιοσύνη στην κοινωνία. Η προσπάθεια του Dworkin να ελαττώσει την απόσταση της θέσης του Rawls από την δική μου απειλεί να καταστήσει την πρώτη ασυνάρτητη. Προτού αναπτύξω τις δύο απαντήσεις μου στην ένσταση της βασικής δομής, επιβάλλεται μία σύντομη εννοιολογική διασάφηση της σχέσης ανάμεσα σε μια δίκαιη κοινωνία, σύμφωνα με τη δική μου κατανόηση του Rawls, και μια δίκαιη διανομή, κατά την δική μου (μη ρολσιανή) πρόσληψη αυτής της διαφορετικής ιδέας (βλ. σελ., 9-10). Για τους σκοπούς του παρόντος, δίκαιη καλείται μία κοινωνία της οποίας οι πολίτες προσυπογράφουν και πράττουν με βάση τις ορθές αρχές της δικαιοσύνης. Ωστόσο, η δικαιοσύνη κατά τη διανομή, όπως ορίζεται εδώ, εξαντλείται σε ένα συγκεκριμένο εξισωτικό σχήμα αμοιβών. Από αυτό συνάγεται λογικά ότι είναι πιθανό μια δίκαιη διανομή να επικρατεί σε μία κοινωνία η οποία δεν είναι η ίδια δίκαιη. Για να επεξηγήσουμε αυτή τη πιθανότητα, μπορούμε να φανταστούμε μία κοινωνία της οποίας το ήθος, αν και δεν είναι εμπνευσμένο από μία εξισωτική πεποίθηση, οδηγεί σε μια ίση διανομή. Ενα παράδειγμα τέτοιου ήθους θα ήταν ένα ισχυρό προτεσταντικό ήθος, το οποίο είναι αδιάφορο ως προς την ισότητα (επί γης) καθεαυτή, αλλά δεν παύει να δίδει έμφαση στην αυταπάρνηση, στη σκληρή εργασία και την επένδυση των περιουσιακών στοιχείων που υπερκαλύπτουν τις ανάγκες. Αυτό το ήθος τοποθετεί τους πτωχότερους στη καλύτερη δυνατή θέση. Ενα τέτοιο ήθος αποδίδει δικαιοσύνη στη διανομή σύμφωνα με την αρχή της διαφοράς, αλλά τα άτομα που συμπεριφέρονται με βάση το ήθος αυτό δεν κινητοποιούνται από την αρχή της διαφοράς, και δεν θα μπορούσαν να αποκληθούν δίκαια με βάση τους όρους της εν λόγω αρχής. Με τους όρους που θέσαμε εδώ, αυτή η προτεσταντική κοινωνία δεν θα ήταν δίκαιη, μολονότι έχει να επιδείξει μία δίκαιη διανομή. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι τυχαία, αλλά όχι καταστατικά δίκαιη. Εντούτοις, όποια φρασεολογία και αν προτιμήσουμε, το σημαντικό είναι να διακρίνουμε την υποψηφιότητα της κοινωνίας από την υποψηφιότητα της διανομής για το χαρακτηρισμό δίκαιη. (Και αξίζει να

12 σημειωθεί ότι στη σύγχρονη πρακτική ένα ήθος που επιτυγχάνει την ισότητα της αρχής της διαφοράς θα πρέπει να είναι εμπνευσμένο από την ισότητα. Το ενδεχόμενο ενός ήθους που δεν είναι εμπνευσμένο από την ισότητα αλλά επιφέρει το σωστό αποτέλεσμα είναι, στις μέρες μας, τουλάχιστον απίθανο. Ο προτεσταντισμός που περιγράφεται εδώ είναι σήμερα εντελώς εξωπραγματικός.) Η αντίθετη περίπτωση είναι λιγότερο ιδιότυπη, όταν για παράδειγμα οι άνθρωποι αποφασίζουν να διέπεται η συμπεριφορά τους από δίκαιες αρχές, αλλά η αμάθεια ή η ακαμψία των εξωτερικών περιστάσεων ή προβλήματα συλλογικής δράσης ή ο αυτοαναιρετικός χαρακτήρας θεσμών της μορφής που μελέτησε ο Derek Part 21 ή κάτι άλλο που δεν μπόρεσα να σκεφτώ, ανατρέπει τις προθέσεις τους, με αποτέλεσμα η διανομή να παραμένει άδικη. Ισως να ήταν περίεργο να αποκαλέσουμε μία τέτοια κοινωνία δίκαιη, αλλά ούτε ο Rawls ούτε και εγώ είναι απαραίτητο να το κάνουμε. Η δικαιοσύνη των πολιτών θεωρήθηκε προηγουμένως ως αναγκαία συνθήκη για μια δίκαιη κοινωνία. Με όποιο τρόπο και αν επιλύσουμε τις δευτερεύουσες, κυρίως λεκτικές, περιπλοκές που προέκυψαν από αυτή την παρέκβαση, η θέση ότι ένα ήθος που καθορίζει τις ατομικές επιλογές εντός δίκαιων κανόνων είναι απαραίτητο σε μια κοινωνία που έχει ενστερνισθεί στην αρχή της διαφοράς, παραμένει σε ισχύ. 22 Το επιχείρημά μου υπέρ αυτού του συμπεράσματος δεν στηρίχθηκε σε στοιχεία της δικής μου αντίληψης περί δικαιοσύνης που την διαχωρίζουν από εκείνη του Rawls, αλλά στην κοινή μας αντίληψη για το τι συνιστά μια δίκαιη κοινωνία. Το γεγονός ότι η διανεμητική δικαιοσύνη, όπως την αντιλαμβάνομαι, προϋποθέτει αιτιακά ένα ήθος (είτε προάγει απλά την ισότητα, όπως στον φανταστικό προτεσταντισμό, είτε είναι εμπνέεται το ίδιο από αυτή) που εκτείνεται πέρα από τη συμμόρφωση με δίκαιους κανόνες, δεν χρησιμοποιήθηκε ως προκείμενη στο επιχείρημά μου εναντίον του Rawls. Το επιχείρημα της δεύτερης ενότητας περιστράφηκε κυρίως γύρω από τη δική μου κατανόηση της αξίωσης του Rawls οι πολίτες μιας δίκαιης κοινωνίας να είναι και οι ίδιοι δίκαιοι. Η ένσταση της βασικής δομής αμφισβητεί αυτή την κατανόηση. IV Παρουσιάζω τώρα μία προκαταρκτική απάντηση στην ένσταση της βασικής δομής. Εχει προκαταρκτικό χαρακτήρα για το λόγο ότι προηγείται του ελέγχου που θα ακολουθήσει στην πέμπτη ενότητα της σημασίας της έκφρασης βασική δομή, καθώς επίσης και για το λόγο ότι, αντίθετα με τη θεμελιώδη απάντηση που θα δοθεί στο πλαίσιο αυτού του ελέγχου, υπάρχει για τον Rawls μια οδός διαφυγής σε 21 Bl. Reasons and Persons (Oxford: Oxford University Press, 1984), kefˆlaio An, dhlad, to epiqeðrhma mou epibi nei apì thn ènstash thc basik c dom c, sthn opoða apant stic enìthtec tèssera kai pènte.

13 σχέση με αυτή την προκαταρκτική απάντηση. Αυτή η διαφυγή δεν είναι χωρίς κόστος για τον Rawls, αλλά βρίσκεται στη διάθεσή του. Παρόλο που ο Rawls αναφέρει αρκετά συχνά πως οι δύο αρχές της δικαιοσύνης διέπουν μόνο τη δικαιοσύνη στη βασική δομή, προβαίνει, ωστόσο, και σε κάποιες επισημάνσεις που αντιβαίνουν σε αυτό τον περιορισμό. Αυτό σημαίνει ότι, σε κάθε περίπτωση, πρέπει είτε να διατηρεί τον περιορισμό και να απορρίπτει το σχετικό σχόλιο, ή να κρατάει το σχόλιο και να απορρίπτει τον περιορισμό. 23 Πρώτον, ο Rawls λέει ότι, όταν η αρχή της διαφοράς ικανοποιείται, η κοινωνία επιδεικνύει αδελφοσύνη (fraternity), με μια ιδιαίτερα έντονη σημασία. Οι πολίτες της δεν θέλουν... να έχουν μεγαλύτερα πλεονεκτήματα εκτός αν αυτό αποβαίνει προς όφελος όσων βρίσκονται σε λιγότερο καλή θέση... Τα μέλη μιας οικογένειας συνήθως δεν θέλουν να επωφελούνται παρεκτός αν μπορούν να το κάνουν αυτό με τρόπους που προάγουν τα συμφέροντα των υπολοίπων μελών. Το να θέλει κανείς να πράττει σύμφωνα με την αρχή της διαφοράς έχει ακριβώς αυτή ακριβώς τη συνέπεια. 24 Εντούτοις η αδελφοσύνη αυτού του τύπου δεν πραγματώνεται αν αποδίδεται πλήρως δικαιοσύνη μόνο με βάση τη βασική δομή, και, κατά συνέπεια, αν αποδίδεται ανεξάρτητα από τα κίνητρα των ανθρώπων. Η θέληση να μην θέλουν να επωφελούνται παρεκτός αν μπορούν να το κάνουν αυτό με τρόπους που προάγουν τα συμφέροντα των υπολοίπων μελών είναι ασύμβατη με την ιδιοτελή δραστηριοποίηση εκείνων που μεγιστοποιούν τα οφέλη τους στην αγορά. Η αρχή της διαφοράς, στην αμιγώς δομική ερμηνεία της, δεν καταδικάζει μια δραστηριοποίηση αυτού του είδους. 25 Δεύτερον, ο Rawls διατείνεται πως οι λιγότερο εύποροι σε μια κοινωνία που κυβερνάται από την αρχή της διαφοράς μπορούν να υπομείνουν την κατάστασή τους με αξιοπρέπεια, από τη στιγμή που γνωρίζουν ότι δεν είναι δυνατή οποιαδήποτε βελτίωση, καθώς θα ζημιώνονταν από οποιαδήποτε άλλη περισσότερο εξισωτική διανομή. Ωστόσο, αυτό είναι ψευδές, στο βαθμό, τουλάχιστον, που η δικαιοσύνη σχετίζεται μόνο με τη δομή. Μπορεί, πράγματι, να είναι αναγκαίο για τους πιο φτωχούς να αρκούνται σε μια ιδιαίτερα 23 Lìgw aut n twn entˆsewn ston Rawls, polloð èqoun antitaqjeð sthn kritik mou perð kin trwn me dôo diaforetikoôc trìpouc. EkeÐnoi pou eðnai pepeismènoi ìti kôrio mèlhma tou eðnai h basik dom antiepiqeirhmatologoôn me ton trìpo pou skiagraf jhke sthn trðth enìthta. Wstìso, kˆpoioi ˆlloi den suneidhtopoioôn pìso shmantik eðnai aut h dèsmeush gia ekeðnon. Apodèqontai th dik mou (ìpwc thn blèpw, antirolsian ) idèa ìti h arq thc diaforˆc ja èprepe na katadikˆzei ta kðnhtra, allˆ pisteôoun ìti o Rawls ja èprepe na thn deqteð, epeid pisteôoun ìti h pros lws tou se aut thn arq den epidèqetai exairèseic. Katˆ sunèpeia, den jewroôn autˆ pou lèw perð kin trwn wc kritik ston Rawls. AutoÐ pou apantoôn me to deôtero trìpo den suneidhtopoioôn ìti o fileleujerismìc tou Rawls tðjetai se kðnduno an pˆrei ton drìmo pou, ìpwc pisteôoun ekeðnoi, eðnai anoiqtìc gia ton Rawls. Kai autì giatð tìte metatrèpetai se èna rizospˆsth exiswtikì sosialist, h prooptik tou opoðou eðnai polô diaforetik apì ekeðnh enìc fileleôjerou pou jewreð ìti oi bajièc anisìthtec eðnai anapìfeuktèc sthn basik dom kˆje koinwnðac (A Theory of Justice, sel. 7). 24 A Theory of Justice, sel Bl. peraitèrw Incentives, sel , Pareto, sel

14 χαμηλή θέση, όταν οι επιλογές των πιο πλουσίων αντιμάχονται την ισότητα. Γιατί όμως θα πρέπει το γεγονός ότι δεν είναι δυνατή καμία αμιγώς διαρθρωτική βελτίωση της θέσης των πτωχών να είναι αρκετό για να εγγυηθεί την αξιοπρέπειά τους, όταν η θέση τους μπορεί να είναι ιδιαίτερα υποβαθμισμένη λόγω της απεριόριστης ιδιοτέλειας των ευνοϊκά τοποθετημένων ατόμων 26 Ας υποθέσουμε, για παράδειγμα, ότι, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι πολιτικοί, η αύξηση της φορολογίας εισοδήματος με σκοπό την αύξηση των ωφελημάτων των πτωχών θα είναι αντιπαραγωγική, επειδή οι αυξημένοι φορολογικοί συντελεστές θα δημιουργήσουν αντικίνητρα για την παραγωγικότητα των πιο εύρωστων. Θα πρέπει η γνώση αυτής της αλήθειας να συνεισφέρει στο αίσθημα αξιοπρέπειας των φτωχότερων Τρίτον, ο Rawls αναφέρει ότι τα μέλη μιας δίκαιης κοινωνίας ενεργούν στην καθημερινή ζωή με ένα αίσθημα δικαίου που εδράζεται στις αρχές της δικαιοσύνης. Πασχίζουν να εφαρμόσουν τις αρχές αυτές στις ίδιες τις επιλογές τους. Και πράττουν έτσι επειδή... διακατέχονται από την επιθυμία να εκφράζουν την φύση τους ως ελεύθερα και ισότιμα ηθικά πρόσωπα, και αυτό το επιτυγχάνουν καλύτερα πράττοντας με γνώμονα αρχές που θα αναγνώριζαν στην πρωταρχική θέση. Οταν όλοι αποβλέπουμε στη συμμόρφωση με τις αρχές αυτές και ο καθένας το επιτυγχάνει, τότε η φύση μας ως ελεύθερων και ισότιμων ηθικών προσώπων βρίσκει την πιο ολοκληρωμένη πραγμάτωσή της, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά, και μαζί με αυτήν το ατομικό και το συλλογικό αγαθό. 27 Αλλά γιατί πρέπει να ενεργούν με γνώμονα τις αρχές της δικαιοσύνης και να τις εφαρμόζουν όπως επιτάσσουν οι συνθήκες, 28 αν η δίκαιη συμπεριφορά συνίσταται στο να επιλέγει κανείς κατά βούληση, και χωρίς να προκαλεί αναστάτωση, εντός μιας δομής που έχει σχεδιαστεί για να εφαρμόσει αυτές τις αρχές Και πώς μπορούν να εορτάσουν την ολοκληρωμένη πραγμάτωσή τους ως ηθικά πρόσωπα, χωρίς μια γεύση υποκρισίας, όταν γνωρίζουν ότι βρίσκονται εκεί με σκοπό να προσπορίσουν όσα περισσότερο μπορούν από την ελεύθερη αγορά Οπως έχω πει, αυτές οι ανακόλουθες τοποθετήσεις δεν λειτουργούν αποφασιστικά κατά του Rawls. Και αυτό γιατί, σε κάθε περίπτωση, θα μπορούσε να ταχθεί αβίαστα υπέρ του περιορισμού της δικαιοσύνης στη βασική δομή και να απορρίψει ή να αποδυναμώσει την παρατήρηση που δημιουργεί το ανακόλουθο των θέσεών του. Αυτό είναι πράγματι εκείνο που προτίθεται να κάνει, τουλάχιστον όσον αφορά την 26 Bl. peraitèrw Incentives, sel A Theory of Justice, sel. 528, h èmfash dik mou. Bl. parakˆtw, thn uposhmeðwsh 11 kai Incentives, sel John Rawls, Justice as Fairness: A Briefer Restatement, Harvard University, 1989, daktulìgrafo, sel. 154.

15 τρίτη ανακολουθία που έχω αναφέρει. Ο ίδιος είπε 29 ότι το A Theory of Justice περιείχε κάποια λάθη, καθώς μεταχειριζόταν τις δύο αρχές ως ορίζουσες μιας περιεκτικής αντίληψης περί δικαιοσύνης. 30 Κατά συνέπεια, ο Rawls θα εγκατέλειπε το υψηλών τόνων τροπάριο που εμπεριέχεται στην υποσημείωση 27. Ωστόσο, αυτή η προσαρμογή δεν είναι χωρίς κόστος. Σημαίνει πως τα ιδεώδη της αξιοπρέπειας και της αδελφοσύνης, καθώς και η ολοκληρωμένη πραγμάτωση της ηθικής φύσης των ανθρώπων δεν μπορούν να επιτευχθούν από τη ρολσιανή δικαιοσύνη. 31 V Θα ήθελα τώρα να προχωρήσω σε μια πιο θεμελιώδη απάντηση στην ένσταση της βασικής δομής. Η απάντηση αυτή είναι πιο θεμελιώδης, επειδή καταδεικνύει πως η δικαιοσύνη χρειάζεται ένα ήθος για τις καθημερινές επιλογές 32 το οποίο υπερβαίνει την απλή συμμόρφωση με τους κανόνες, καθώς και για το λόγο ότι, σε αντίθεση με την προκαταρκτική απάντηση, δεν εκμεταλλεύεται τοποθετήσεις του Rawls που αντιφάσκουν φαινομενικά με τη θέση του ότι η δικαιοσύνη εφαρμόζεται αποκλειστικά στη βασική δομή της κοινωνίας. Η θεμελιώδης απάντηση ελέγχει και ανασκευάζει αυτή τη θέση. Ενα βασικό ελάττωμα στη ρολσιανή αρχιτεκτονική καταστρέφει, όχι μόνο την ένσταση της βασικής δομής αλλά παράγει και ένα δίλημμα για την άποψη του Rawls περί του αντικειμένου 33 της δικαιοσύνης από το οποίο δεν μπορώ να φανταστώ κάποια οδό διαφυγής. Το ελάττωμα αποκαλύπτεται όταν θέτουμε τη φαινομενικά απλή ερώτηση τι (ακριβώς) είναι η βασική δομή. Υπάρχει μια ολέθρια ασάφεια στον ρολσιανό προσδιορισμό της βασικής δομής, και μια σχετική ανακολουθία ανάμεσα στο κριτήριο που αφορά αυτό που κρίνει η δικαιοσύνη και στην επιθυμία του Rawls να εξαιρέσει τα αποτελέσματα μιας συνεπούς διαρθρωτικά επιλογής από το πεδίο εφαρμογής της κρίσης αυτής. Η βασική δομή, το πρωταρχικό αντικείμενο της δικαιοσύνης, παρουσιάζεται από τον Rawls ως ένα σύνολο από θεσμούς. Κατά συνέπεια, οι αρχές της δικαιοσύνης δεν κρίνουν τις πράξεις των ατόμων που επιτελούνται εντός (δίκαιων) θεσμών, από τη στιγμή που τα άτομα συμμορφώνονται με τους κανόνες αυτών των θεσμών. Δεν είναι, μολαταύτα, καθόλου προφανές ποιοι θεσμοί είναι οι πλέον αρμόζοντες 29 Apant ntac se mia diˆlexh pou èdwsa sto Harvard ton Mˆrtio tou Dhlad, wc (tm ma) miac amig c hjik c jewrðac, antðjeta me mða amig c politik jewrða. Bl. gia mia epex ghsh aut c thc diˆkrishc Political Liberalism, passim kai kurðwc, sel. xv-xvii. 31 Bl. Incentives, sel Wstìso, ìqi aparaðthta èna joc pou enswmat nei tic Ðdiec arqèc pou diatup noun oi kanìnec. Bl. tic tèsseric teleutaðec paragrˆfouc thc trðthc enìthtac parapˆnw. Ja deðxw ìti h dikaiosônh qreiˆzetai èna joc kai ìti h ènstash thc basik c dom c anaskeuˆzetai me autì ton trìpo. Ja parameðnei èna endeqomenikì er thma an to joc pou apaiteð h dikaiosônh enupˆrqei stouc Ðdiouc touc dðkaiouc kanìnec. H apˆnthsh se autì to er thma eðnai sqedìn sðgoura nai, ìpwc anèfera sth sel To antikeðmeno dhlad epð tou opoðou efarmìzontai oi arqèc thc dikaiosônhc. Ed akolouj th rolsian qr sh (fer eipeðn ston tðtlo sto tðtlo tou Lecture VII sto Political Liberalism: The Basic Structure as Subject, kai sthn uposhmeðwsh 15 parapˆnw).

16 για να συμπεριληφθούν στη βασική δομή. Συχνά φαίνεται ότι την εξαντλούν οι εξαναγκαστικοί (με τη νομική σημασία) θεσμοί, ή, καλύτερα, ότι οι θεσμοί ανήκουν στη βασική δομή μόνο στο μέτρο που είναι (νομικά) εξαναγκαστικοί. 34 Σύμφωνα με μια διαδεδομένη ερμηνεία αυτού που εννοεί εδώ ο Rawls, η βασική δομή βρίσκεται στις προβλέψεις του συντάγματος μιας κοινωνίας, στη συγκεκριμένη νομοθεσία που μπορεί να χρειάζεται για να εφαρμοστούν αυτές οι προβλέψεις, και στην περαιτέρω νομοθεσία και πολιτική που είναι κεντρικής σημασίας αλλά δεν μπορεί να εκφραστεί στο σύνταγμα καθεαυτό. 35 Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση η βασική δομή είναι το ευρύτερο εξαναγκαστικό περίγραμμα της κοινωνίας, το οποίο καθορίζει με ένα σχετικά σταθερό και γενικό τρόπο τι μπορούν και πρέπει να κάνουν οι άνθρωποι, ανεξάρτητα από την προαιρετική νομοθεσία, αναφορικά με τις αρχές της δικαιοσύνης και ανεξάρτητα από τους περιορισμούς και τις ευκαιρίες που δημιουργούνται και χάνονται από τις επιλογές των ανθρώπων εντός της δεδομένης βασικής δομής. Ωστόσο, παραμένει ασαφές κατά πόσον η βασική δομή ορίζεται πάντα με αυτόν τον τρόπο στα ρολσιανά κείμενα, δηλαδή με αποκλειστικά εξαναγκαστικούς όρους. Ο Rawls λέει συχνά ότι η βασική δομή εξαντλείται στους κύριους κοινωνικούς θεσμούς και δεν δίδει έμφαση στον εξαναγκασμό, όταν ανακοινώνει αυτή την περιγραφή της βασικής δομής. 36 Σύμφωνα με αυτή τη δεύτερη προσέγγιση, οι θεσμοί ανήκουν σε μια βασική δομή που η συγκρότησή της εξαρτάται πολύ περισσότερο από συμβάσεις, χρήσεις και προσδοκίες και λιγότερο από το νόμο. Προφανές παράδειγμα αποτελεί η οικογένεια, την οποία ο Rawls 34 Apì ed kai pèra ja qrhsimopoi tic frˆseic exanagkastikìc kai exanagkasmìc kai ja enno nomikˆ exanagkastikìc k.o.k. 35 'Ara h arq thc diaforˆc, molonìti proˆgetai arqikˆ mèsw (exanagkastik c) kratik c politik c den mporeð na eggrafeð katˆllhla sto sôntagma miac koinwnðac bl. Political Liberalism, sel Dec, gia parˆdeigma, to apìspasma stic sel. 7-8 tou A Theory of Justice, stic opoðec eisˆgetai h ènnoia thc basik c dom c: T o θèµα µας... εðναι η κoινωνικ δικαιoσôνη. Για µας τo πρωταρχικì ζ τηµα της δικαιoσôνης εðναι η βασικ δoµ της κoινωνðας, ακριβèστερα, o τρìπoς µε τoν oπoðo oι µεðζoνες κoινωνικoð θεσµoð διανèµoυν θεµελι δη δικαι µατα και υπoχρε σεις, καθoρðζoντας την κατανoµ των πλεoνεκτηµˆτων της κoινωνικ ς συνεργασðας. Mε τoν ìρo `µεðζoνες θεσµoð' εννo τo πoλιτικì σôνταγµα και τις κôριες oικoνoµικèς και πoλιτικèς διαρρυθµðσεις. 'Eτσι η νoµικ πρoστασðα της ελευθερðας της σκèψης και της συνεðδησης, o ελεôθερoς ανταγωνισµìς, η ατoµικ ιδιoκτησðα των µèσων παραγωγ ς και η µoνoγαµικ oικoγèνεια εðναι παραδεðγµατα µειζìνων κoινωνικ ν θεσµ ν... εν πρìκειται να εξετˆσω τη δικαιoσôνη των θεσµ ν και των κoινωνικ ν πρακτικ ν γενικˆ... [Oι δôo αρχèς της δικαιoσôνης] µπoρεð να µην εðναι κατˆλληλες για τoυς κανìνες και τις πρακτικèς ιδιωτικ ν εν σεων λιγìτερo περιεκτικ ν κoινωνικ ν oµˆδων. MπoρεÐ να εðναι ˆσχετες µε τις διˆϕoρες ˆτυπες συµβˆσεις και τα èθιµα της καθηµεριν ς ζω ς ενδèχεται να µην ϕωτðζoυν τo δðκαιo -, καλôτερα, τoν ακριβoδðκαιoχαρακτ ρα των συνεργατικ ν διακανoνισµ ν των διαδικασι ν σôναψης συµβˆσεων. εν µπoρ να πω, απì αυτˆ τα σχìλια, τι θα πρèπει να συµπεριληϕθεð και τι θα πρèπει εξαιρεθεð απì τη βασικ δoµ, oôτε, πιo συγκεκριµèνα, αν o εξαναγκασµìς εðναι κριτ ριo για την συµπερðληψ τoυ. Πˆρετε για παρˆδειγµα την περðπτωση της µoνoγαµικ ς oικoγèνειας. EÐναι µìνo η νoµικ πρoστασðα της πoυ συνιστˆ µεðζoνα κoινωνικì θεσµì, σôµϕωνα µε èναν εξαναγκαστικì oρισµì της βασικ ς δoµ ς (αν ìχι σôµϕωνα µε τo σôνταξη της σχετικ ς πρìτασης); 'H µ πως η Ðδια η µoνoγαµικ oικoγèνεια απoτελεð µèρoς αυτ ς της δoµ ς; Kαι, σε αυτ τη περðπτωση, περιλαµβˆνoνται oι καθηµερινèς χρ σεις της στη βασικ δoµ ; AναµϕÐβoλα απoτελoôν κôριες κoινωνικèς διαρρυθµðσεις, αλλˆ θα µπoρoôσαν να θεωρηθoôν και ως πρακτικèς ιδιωτικ ν εν σεων... πρακτικèς λιγìτερo περιεκτικ ν κoινωνικ ν oµˆδων και διèπoνται σε µεγˆλo βαθµì απì τις συµβˆσεις και τα èθιµα της καθηµεριν ς ζω ς. H sôgqush sqetikˆ me ta ìria thc basik c dom c den metriˆzetai me thn exètash twn sqetik n selðdwn apì to Political Liberalism, dhlad tic sel. 11, 68, 201-2, 258, 268, 271-2, kai 301. Kˆpoiec diatup seic klðnoun proc ston exanagkastikì prosdiorismì thc basik c dom c. 'Allec ìqi.

17 άλλοτε συμπεριλαμβάνει στη βασική δομή, και άλλοτε όχι. 37 Αλλά όταν έχουμε υπέρβαση του ορίου που διαχωρίζει την εξαναγκαστική αντίληψη από τη μη εξαναγκαστική αντίληψη, η οποία βασίζεται σε κανόνες και συμβάσεις αποδεκτής πρακτικής, το πεδίο εφαρμογής της δικαιοσύνης δεν μπορεί πλέον να παραλείπει την κατ επιλογήν συμπεριφορά, εφόσον οι χρήσεις που συνιστούν την τυπική δομή (όπως η οικογένεια) είναι συνυφασμένες με τις συνηθισμένες πράξεις των ανθρώπων. Η έκφραση συνυφασμένες είναι ασαφής και για αυτό θα ήθελα να εξηγήσω εδώ πώς την εννοώ. Αναμφίβολα, κάποιος μπορεί να μιλήσει για τη δομή της οικογένειας. Η δομή αυτή δεν είναι ταυτόσημη με τις επιλογές που κάνουν παραδοσιακά οι άνθρωποι εντός της, ωστόσο είναι αδύνατον να ισχυριστεί κανείς πως οι αρχές της δικαιοσύνης που βρίσκουν εφαρμογή στην οικογενειακή δομή δεν βρίσκουν εφαρμογή στις καθημερινές επιλογές που γίνονται εντός της. Ας εξετάσουμε την ακόλουθη αντίθεση. Η εξαναγκαστική δομή διαμορφώνεται ανεξάρτητα από τις συνηθισμένες επιλογές των ανθρώπων διαμορφώνεται από εκείνες τις εξειδικευμένες επιλογές που αποτελούν την κείμενη νομοθεσία. Αντίθετα, η μη εξαναγκαστική δομή της οικογένειας έχει τον χαρακτήρα που έχει μόνο λόγω των επιλογών στις οποίες προχωρούν καθημερινά τα μέλη της. Οι περιορισμοί και οι πιέσεις που συντηρούν τη μη εξαναγκαστική δομή ενυπάρχουν στις προδιαθέσεις των ατόμων και υποστασιοποιούνται όταν τα άτομα αυτά επιλέγουν να πράξουν κατά περιοριστικό ή πιεστικό τρόπο. Οσον αφορά την εξαναγκαστική δομή, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε ανάμεσα σε επιλογές που δημιουργούν και συντηρούν μια δομή και σε επιλογές που γίνονται εντός της. 38 Αλλά όσον αφορά την άτυπη δομή, αυτή η διάκριση, μολονότι εννοιολογικά καταληπτή, καταρρέει σε όλη την έκτασή της. Οταν ο Α επιλέγει να συμμορφωθεί με τους ισχύοντες κανόνες, η πίεση στον Β να συμμορφωθεί ενισχύεται. Αντίθετα, δεν υφίσταται καμία πίεση, ούτε καν οι ίδιοι οι κανόνες, όταν απουσιάζει κάθε συμμόρφωση με αυτούς. Αφού η συμπεριφορά αποτελεί συστατικό στοιχείο της μη εξαναγκαστικής δομής, είναι επόμενο ότι ο μόνος τρόπος για να προστατευτεί η ένσταση της βασικής δομής ενάντια στο επιχείρημά μου ότι η αρχή της διαφοράς καταδικάζει την μεγιστοποιητική οικονομική συμπεριφορά (και, πιο γενικά, για να προστατευθεί ο περιορισμός της δικαιοσύνης στη βασική δομή ενάντια στην ιδέα ότι το προσωπικό είναι και πολιτικό) εντοπίζεται σε μία θέση που προσδιορίζει τη βασική δομή ως αμιγώς εξαναγκαστική. Ωστόσο, αυτή η διέξοδος δεν είναι διαθέσιμη στον Rawls λόγω ενός επιπλέον χαρακτηρισμού που προσδίδει στη βασική δομή και εδώ εντοπίζεται η ανακολουθία που ανέφερα στη δεύτερη παράγραφο της παρούσας ενότητας. Ο Rawls λέει ότι η βασική δομή είναι το πρωταρχικό αντικείμενο της δικαιοσύνης επειδή οι επιπτώσεις 37 Bl. thn teleutaða parˆgrafo thc pr thc enìthtac aut c thc ergasðac. 38 Gia peraitèrw anaforèc sth dom kai thn epilog, bl. ton epðlogo thc paroôsac ergasðac. EkeÐ apodèqomai thn pijanìthta ìti h diˆkrish aut na mhn eðnai arketˆ isqur, allˆ, ìpwc anafèrw, an aut h amfibolða eðnai ègkurh, tìte to epiqeðrhmˆ mou enantðon tou Rawls den apodunam netai.

18 της είναι βαθύτατες και παρούσες ήδη από την αρχή. 39 Ενας τέτοιος χαρακτηρισμός της βασικής δομής δεν είναι προαιρετικός για τον Rawls. Θα λέγαμε ότι απαιτείται προκειμένου να εξηγήσει γιατί είναι πρωταρχική αυτή η δομή αναφορικά με τη δικαιοσύνη. Είναι ψευδές πως μόνο η εξαναγκαστική δομή ενέχει σημαντικές συνέπειες, όπως μας υπενθυμίζει το παράδειγμα με την οικογένεια. 40 Κατά συνέπεια, αν ο Rawls περιοριστεί στην εξαναγκαστική δομή, έρχεται σε αντίφαση με το ίδιο του το κριτήριο σχετικά με αυτό που κρίνει η δικαιοσύνη, και καταλήγει σε έναν αυθαίρετα στενό ορισμό του αντικειμένου του. Συνεπώς, πρέπει να ανοίξει χώρο για μια ευρύτερη δομή μέσα στο οικοδόμημα του. Αυτό σημαίνει, όπως έχουμε δει, πως πρέπει να αφήσει την κατ επιλογήν συμπεριφορά να υπεισέλθει. Αλλά ακόμα και αν η συμπεριφορά δεν ήταν, όπως ισχυρίζομαι, συστατικό στοιχείο της μη εξαναγκαστικής δομής, θα υπεισέλθει ούτως ή άλλως μέσω της άμεσης επίκλησης του κριτηρίου της βαρύτητας των συνεπειών του αντικειμένου της δικαιοσύνης. Ετσι, για παράδειγμα, δεν χρειάζεται να αποφασίσουμε αν μια συστηματική πρακτική προτίμησης των αγοριών έναντι των κοριτσιών για την παροχή τριτοβάθμιας εκπαίδευσης συνιστά μέρος της δομής της οικογένειας για να την καταδικάσουμε ως άδικη. 41 Με βάση τη συγκεκριμένη αιτιολογία 42 του για την αποκλειστική εστίαση στη βασική δομή -και ποια άλλη αιτιολογία θα μπορούσε να υπάρχει για να την αποκαλεί το πρωταρχικό αντικείμενο της δικαιοσύνης - ο Rawls αντιμετωπίζει ένα δίλημμα. Είτε πρέπει να αποδεχθεί την εφαρμογή των αρχών της δικαιοσύνης σε (νομικά προαιρετικές) κοινωνικές πρακτικές και ιδιαίτερα στο σχήμα των ιδιωτικών επιλογών που δεν κρίνονται νομικά (επειδή αυτή είναι η ουσία των πρακτικών αυτών, και επειδή είναι εξίσου σημαντικές ως προς στις συνέπειές τους) -οπότε ο περιορισμός της δικαιοσύνης στη δομή, όπως και να την αντιλαμβανόμαστε, καταρρέει-, είτε, αν περιορίσει το ενδιαφέρον του στην εξαναγκαστική δομή και μόνο, ο Rawls καταλήγει σε μία παντελώς αυθαίρετη σκιαγράφηση του αντικειμένου του. Επεξηγώ τώρα αυτό το δίλημμα αναφερόμενος σε δύο ζητήματα που προβάλλονται ιδιαίτερα σε αυτή την εργασία, την οικογένεια 39 A Theory of Justice, sel Enallaktikˆ, ac doôme thn prìsbash sto prwtarqikì agajì pou o Rawls apokaleð h koinwnik bˆsh tou autìsebasmoô. Molonìti o nìmoc mporeð na diadramatðsei kaðrio rìlo sthn exasfˆlish autoô tou agajoô gia anjr pouc pou eðnai euˆlwtoi ston ratsismì, orismènec nomikˆ mh rujmðsimec sumperiforèc èqoun terˆstio arnhtikì antðktupo sto mègejoc tou prwtarqikoô agajoô pou autoð apolambˆnoun. EÐnai ìmwc ta èntona apotelèsmata thc oikogèneiac tou ratsismoô parìnta apì thn arq (bl. to keðmeno sthn uposhmeðwsh 39); Den eðmai sðgouroc p c na apant sw se aut thn er thsh, kurðwc epeid den eðmai sðgouroc sqetikˆ me to shmasða aut c thc prìtashc. O Rawls mˆllon ennoeð parìnta apì thn arq thc zw c kˆje atìmou kai ta sumfrazìmena sto Theory (sel. 7) uposthrðzoun aut thn ermhneða. An eðnai ètsi, h oikogèneia kai oi ratsistikèc sumperiforèc sumperilambˆnontai sðgoura. An ìqi, tìte den gnwrðzw p c prèpei na ermhneôsw aut thn prìtash. Autì, ìmwc, pou èqei shmasða eðnai h èntash tou apotelèsmatoc, kai ìqi an eðnai parìn apì thn arq, ìpoio kai an eðnai to nìhma thc prìtashc aut c. 41 Shmei nw pwc kˆpoioc mporeð na katadikˆzei thn en lìgw praktik, qwrðc na katadikˆzei ekeðnouc pou epidðdontai se aut. Kai autì epeid mporeð ed na upˆrqei èna prìblhma sullogik c drˆshc, to opoðo na epibarônei kurðwc tic ptwqèc oikogèneiec. An ektìc apì th diˆkrish sth mìrfwsh, upˆrqei kai diˆkrish sthn apasqìlhsh, tìte mða ptwq oikogèneia prèpei na jusiˆsei pollˆ prˆgmata an krðnei amerìlhpta agìria kai korðtsia, me dedomènouc touc pìrouc pou mporeð na afier sei sth mìrfwsh twn paidi n thc. Autì anadeiknôei mia shmantik diaforˆ anˆmesa sthn katadðkh thc adikðac kai sthn katadðkh twn adikopragoôntwn. Bl. parakˆtw thn èkth enìthta. 42 Bl. to keðmeno sthn uposhmeðwsh 39 parapˆnw.

19 και την οικονομία της αγοράς. Η δομή της οικογένειας είναι αποφασιστική για τα ωφελήματα και τα βάρη που αποδίδονται σε διαφορετικούς ανθρώπους και, κυρίως, σε ανθρώπους διαφορετικού φύλου. Ο όρος δομή της οικογένειας περιλαμβάνει τις κοινωνικά δομημένες προσδοκίες που διέπουν τη ζωή των συζύγων, και αυτές οι προσδοκίες είναι σεξιστικές και άδικες αν, για παράδειγμα, αξιώνουν από τη γυναίκα να επωμίζεται μεγαλύτερο βάρος των οικιακών καθηκόντων σε μία οικογένεια όπου και οι δύο σύζυγοι εργάζονται εκτός του σπιτιού. Εντούτοις, αυτές οι προσδοκίες δεν χρειάζεται να υποστηρίζονται από το νόμο για να διαθέτουν τυπική εξαναγκαστική ισχύ. Η σεξιστική οικογενειακή δομή είναι συνεπής με ένα σεξιστικά ουδέτερο οικογενειακό δίκαιο. Εδώ, λοιπόν, υπάρχει μία περίπτωση εκτός της -εξαναγκαστικά εννοούμενης- βασικής δομής, η οποία επηρεάζει βαθύτατα τις δυνατότητες ζωής κάποιων ανθρώπων, μέσω των επιλογών που κάνουν αντιδρώντας σε δεδηλωμένες προσδοκίες, οι οποίες, με τη σειρά τους, συντηρούνται από αυτές τις επιλογές. 43 Εντούτοις, ο Rawls πρέπει να πει, κινδυνεύοντας να εγκαταλείψει την ένσταση της βασικής δομής, ότι η (νομικά μη εξαναγκαστική) οικογενειακή δομή και η συμπεριφορά δεν έχουν καμία σημασία για τη δικαιοσύνη -θεωρώντας ότι για τη δικαιοσύνη μόνο η βασική δομή έχει σημασία-, αφού δεν αποτελούν συνέπειες μιας τυπικής εξαναγκαστικής δομής. Αυτή η λογική συνέπεια της εκπεφρασμένης θέσης του δεν μπορεί να γίνει πιστευτή. Δεν υπάρχει καμία τέτοια εννοιολογική διαφοροποίηση. O John Stuart Mill μάς δίδαξε να αναγνωρίζουμε ότι η άτυπη κοινωνική πίεση μπορεί να περιορίζει την ελευθερία το ίδιο αποτελεσματικά με την τυπική εξαναγκαστική νομοθεσία. Το παράδειγμα της οικογένειας δείχνει ότι η άτυπη πίεση είναι εξίσου συναφής και για τη διανεμητική δικαιοσύνη και για την ελευθερία. Ενας λόγος που οι κανόνες της βασικής δομής, όταν ορίζεται εξαναγκαστικά, δεν καθορίζουν από μόνοι τους τη δικαιοσύνη μιας διανεμητικής κατάστασης είναι ότι, λόγω κάποιων περιστάσεων που είναι ανεξάρτητες από εξαναγκαστικούς κανόνες, ορισμένοι άνθρωποι έχουν πολλή περισσότερη δύναμη από κάποιους άλλους για να καθορίζουν τι συμβαίνει εντός του πλαισίου αυτών των κανόνων. Το δεύτερο παράδειγμα ασυμφωνίας μεταξύ αυτού που προστάζει η εξαναγκαστική δομή και αυτού που επηρεάζει βαθύτατα τη διανομή των ωφελημάτων και των βαρών είναι το επιχείρημά μου περί κινήτρων. Η μεγιστοποιητική νομοθεσία, 44 καθώς και μια εξαναγκαστική βασική δομή που είναι δίκαιη με βάση την αρχή της διαφοράς, είναι συνεπείς με ένα μεγιστοποιητικό κοινωνικό ήθος. Μολονότι αυτό το ήθος σε 43 O Hugo Adam Bedau prìsexe ìti h oikogèneia brðsketai ektìc thc basik c dom c, toulˆqiston katˆ ton exanagkastikì prosdiorismì thc, ton opoðo protimˆ o Rawls. Den prìsexe, wstìso, to sôndesmo anˆmesa sthn mh exanagkastik dom kai thn epilog pou upogrˆmmisa sthn parapˆnw prìtash. Bl. to keðmenì tou Social Justice and Social Institutions, Midwest Studies in Philosophy 3 (1978): Dhlad, h nomojesða pou megistopoieð ton arijmì twn prwtarqik n agaj n pou diathroôn oi pio ptwqoð ˆnjrwpoi, me bˆsh opoiad pote orj prosdokða sqetik me to prìtupo epilog n twn oikonomik n dr ntwn.

20 πολλές περιπτώσεις παράγει οδυνηρές ανισότητες και ισχνά επίπεδα κάλυψης για τους λιγότερο προνομιούχους, πρέπει να ανακηρυχθεί δίκαιο από τον Rawls, αν αυτός θέλει να παραμείνει στο πλαίσιο μιας εξαναγκαστικής αντίληψης του αντικειμένου της δικαιοσύνης. Και αυτή η λογική συνέπεια της εκπεφρασμένης θέσης του δεν μπορεί να γίνει πιστευτή. Ο Rawls δεν μπορεί να αρνηθεί τη διαφορά ανάμεσα στην εξαναγκαστική βασική δομή και σε αυτή που παράγει σημαντικές διανεμητικές συνέπειες. Η εξαναγκαστικά εννοούμενη βασική δομή αποτελεί απλώς μία υποπερίπτωση της δεύτερης. Ωστόσο, ο Rawls πρέπει να περιορίσει το πεδίο εφαρμογής της δικαιοσύνης σε αυτό που παράγει η εξαναγκαστική βασική δομή προκειμένου να διατηρήσει τη θέση του περί δικαιοσύνης και προσωπικής επιλογής. Εδώ αναρωτιέμαι γιατί πρέπει να μας ενδιαφέρει τόσο δυσανάλογα η εξαναγκαστική βασική δομή, όταν ο κύριος λόγος που νοιαζόμαστε για αυτήν -οι συνέπειές της για τη ζωή των ανθρώπων- είναι και λόγος για να μας ενδιαφέρει η άτυπη δομή και τα πρότυπα των προσωπικών επιλογών. Αν ενδιαφερόμαστε για την εξαναγκαστική δομή, καθώς ο ρόλος που διαδραματίζει σε σχέση με τα ωφελήματα και τα βάρη είναι καθοριστικός, οφείλουμε να νοιαζόμαστε το ίδιο και για τα ήθη που συντηρούν την ανισότητα των φύλων καθώς και για τα κίνητρα που δικαιολογούν τις ανισότητες της αγοράς. Η ομοιότητα των λόγων που βρίσκεται πίσω από το ενδιαφέρον μας για αυτά τα ζητήματα καθιστά ανεπαρκή τον ισχυρισμό ότι μόνο αν νοιαζόμαστε για τη βασική δομή, νοιαζόμαστε για τη δικαιοσύνη με κάποια ξεχωριστή σημασία. Φρονώ ότι αυτή η σκέψη δεν αντέχει να αναλυθεί με λογική συνέπεια. Η απάντησή μου στην ένσταση της βασική δομής έχει τώρα διατυπωθεί με πληρότητα, αλλά προτού προχωρήσω θα ήταν χρήσιμο να επαναλάβω εν συντομία τα επιχειρήματα που παρουσίασα στις ενότητες δύο έως πέντε. Η αρχική κριτική στο επιχείρημα περί κινήτρων είχε ως εξής: 1) Οι πολίτες μιας δίκαιης κοινωνίας συμμορφώνονται με τις αρχές της δικαιοσύνης. Αλλά 2) Δεν συμμορφώνονται με την αρχή της διαφοράς αν μεγιστοποιούν άπληστα στην καθημερινή ζωή. Συνεπώς 3) Σε μια κοινωνία που διέπεται από την αρχή της διαφοράς, οι πολίτες στερούνται της απληστίας που τους αποδίδει το επιχείρημα περί κινήτρων.